W matni totalitaryzmu

Problematyka ustrojów totalitarnych nie należy niestety wyłącznie do zamierzchłej przeszłości, a wręcz przeciwnie, wciąż jest częścią najnowszej historii świata. Znajomość i rozumienie mechanizmów totalitaryzmu - zniewolenia jednostki, psychologii nienawiści i nihilizmu moralnego konieczne jest do świadomego funkcjonowania w życiu społecznym i obywatelskim. Totalitaryzm jako motyw literacki pojawia się również często na egzaminie maturalnym, dlatego też warto zapoznać się z poruszającymi tę tematykę pozycjami książkowymi. Poniżej prezentujemy propozycje literackie przydatne do uwzględnienia we wszelkiego rodzaju pracach pisemnych oraz poszerzenia własnych horyzontów intelektualnych, wykraczające poza kanon lektur i mniej popularne niż chociażby słynny „Archipelag GUŁag”  Aleksandra Sołżenicyna.

Literatura łagrowa : 

Warłam Szałamow „Opowiadania Kołymskie” – książka ta stanowi jeden  z najwybitniejszych dokumentów realiów sowieckich łagrów i indywidualnych losów zesłańców. Przedstawia wstrząsający obraz wyniszczającego głodu, wszechobecnego cierpienia i prób unicestwienia jakichkolwiek przejawów człowieczeństwa. Oszczędna, pozornie emocjonalnie obojętna narracja Szałamowa przywodzi nieco na myśl prozę Tadeusza Borowskiego. 

Iwan Sołoniewicz „Rosja w łagrze” -  przenikliwe świadectwo potworności rosyjskiego systemu opublikowane na 30 lat przed legendarnym Archipelagiem GUŁag. W 1933 roku Iwan Sołoniewicz, wraz z synem i bratem podjęli nieudaną próbę ucieczki z Rosji bolszewickiej, w efekcie czego trafili do największego wówczas systemu łagrowego – Kanału Białomorsko-Bałtyckiego. Przez dwa lata opracowywali niezwykle pomysłowy plan ucieczki i wreszcie udało im się dokonać niemożliwego. Fascynująca historia wielkiej ucieczki z komunistycznego „raju”. 

Beata Obertyńska „W domu niewoli” - autorka opisuje własne wojenne przeżycia od momentu aresztowania w pierwszych miesiącach sowieckiej okupacji kresów, poprzez przesłuchania, tułaczkę po stalinowskich więzieniach, wywózkę do okrytego czarną sławą łagru w Workucie, niełatwą drogę wiodącą przez radzieckie kołchozy aż po amnestię i drogę do Armii gen. Andersa. Wspomina o doświadczeniach nie tylko własnych, lecz również losach towarzyszek niedoli, kobiet różnych narodowości, które w bestialskich warunkach potrafiły zachować człowieczeństwo lub poddały się upodleniu. 

Literatura obozowa : 

Bogdan Wojdowski „Chleb rzucony umarłym” – oparta na motywach biograficznych powieść o getcie warszawskim. Ta napisana ćwierć wieku po wojnie książka stanowi porażające świadectwo czasów Zagłady i spełnienie obowiązku pamięci o nieludzkiej epoce i wydarzeniach. Książka ukazuje panoramę losów mieszkańców getta warszawskiego od momentu jego utworzenia w 1940 roku aż po akcję wywożenia Żydów z getta do Treblinki w roku 1942.

Imre Kertesz „Los utracony” – węgierski pisarz żydowskiego pochodzenia, Imre Kertesz, opisuje doświadczenia małego chłopca w nazistowskich obozach koncentracyjnych: Auschwitz i Buchenwaldzie. „Los utracony” to unikalne spojrzenie na przeżycia obozu koncentracyjnego z perspektywy dziecka. 

Seweryna Szmaglewska „Dymy nad Birkenau” – autorka po aresztowaniu przez gestapo spędziła dwa i pół roku w obozie Auschwitz-Birkenau, gdzie doświadczyła wyczerpującej pracy fizycznej i ciężkich chorób. W styczniu 1945 r. więźniów obozu pognano w marszu śmierci ale jej udało się uciec. Od pierwszych dni wolności przystąpiła do opisania tego, co niewyobrażalne i w ten sposób w ciągu kilku miesięcy powstał pierwszy dokument o nazistowskiej machinie zagłady. Książka ukazała się przed końcem 1945 roku.

Stanisław Grzesiuk „Pięć lat kacetu” – wspomnienia autora z obozów koncentracyjnych Dachau, Mauthausen i Gusen. Stanisław Grzesiuk portretuje nazistowską machinę pracy i śmierci, posługując się przy tym charakterystycznym dla siebie, dosadnym i barwnym stylem. Opowieść o cenie człowieczeństwa w miejscu, które na jego zachowanie nie miało zamiaru pozwolić. 

Roman Frister „Autoportret z blizną”  – Roman Frister w momencie wybuchu wojny miał 11 lat. Książka przedstawia skomplikowane losy autora, który jako nastolatek przeżył piekło obozu i okupacji, a później, po poznaniu ceny życia, czerpał z niego pełnymi garściami. Jest to znakomicie napisana, trzymająca w napięciu powieść, która daje świadectwo potworności zbrodni hitlerowskich, stanowi analizę zachowań i postaw ludzkich w obliczu zetknięcia z potwornościami nazizmu oraz wpływu traumatycznych doświadczeń obozowych na dalsze koleje życia jednostki. 

Godne polecenia poruszające podobną tematykę książki niebeletrystyczne, historyczno-socjologiczne, literatura faktu :

Orlando Figes „Szepty. Życie w stalinowskiej Rosji”  

Anne Applebaum „Gułag” i „Czerwony głód”   

Anna Herbich-Zychowicz „Dziewczyny z Syberii”